YENİLİK DOĞURAN HAKLAR

Yenilik doğuran haklar (İnşai haklar = Gestaltungsrechte):

a) Kavram:

Yenilik doğuran hak terimini bugünkü anlamda ilk defa kullanan yazar Alman hukukçusu Seckel'dir Gerçekten, Seckel bu hakların, tek taraflı bir hukuki işlem ile somut bir hukuki ilişki kurma gücü veren özel bir hak türü olduğunu bildirmiştir. Bir hukuki yetkiye dayanarak, bir kimsenin varması gerekli tek taraflı irade beyanıyla yeni bir hukuki durum yaratmasına veya hukuki bir ilişkiye şekil vermesine imkan veren haklara, yenilik doğuran haklar denir. Başka bir deyişle, yenilik doğuran haklar, tek taraflı bir işlemle bir başkasının hukuki durumunu, onun katılmasına gerek olmadan, değiştiren yetkilerdir. Böylece, yenilik doğuran haklarla tanınmış olan yetki, bir başkasının hukuki durumunun, ancak onun da katılması ile değişebileceği ilkesine bir istisna getirmiş olmaktadır. Bu yetkinin kullanılması ile istenilen sonuç, kendiliğinden meydana gelir. Bu sonuç ya yeni bir hukuki ilişkinin kurulması veya mevcut bir hukuki ilişkinin değiştirilmesi ya da ortadan kaldırılmasıdır.

Çeşitleri:

Yenilik doğuran haklar, doğuş nedenlerine, içeriklerine, etki ve sonuçlarına göre çeşitli türlere ayrılırlar.

aa) Doğuş nedenlerine göre:

Yenilik doğuran hak, kanundan doğabileceği gibi, sözleşmeden de doğabilir43 44 TMK. m. 732'ye göre, paylı mülkiyette paydaşlara tanınmış olan önalım hakkı, iptal hakkı, takas hakkı, kanundan doğan yenilik doğuran haklara örnek oluştururlar. Buna karşılık, TMK. m. 735-736 ve TBK. m. 237'de düzenlenmiş bulunan "sözleşmeden doğan önalım hakkı", "geri- alım" ve "alım hakkı", sözleşmeye dayanan yenilik doğuran haklardır. Bazı yenilik doğuran haklar ise hem kanundan, hem de sözleşmeden doğabilirler. Önalım hakkı, fesih hakkı, dönme hakkı, geri alım hakkı bunlara örnek olarak gösterilebilir.

bb) Kişiye veya başka bir hakka bağlı olup olmamalarına göre:

Yenilik doğuran hakların bazıları, hak sahibinin kişiliğine sıkı sıkıya bağlıdır. Bu tür yenilik doğuran haklara, "Kişiye sıkı sıkıya bağlı yenilik doğuran haklar" denir. Kişiye bağlı yenilik doğuran hakları sadece yenilik doğuran hak sahibi kullanabilir; bunu üçüncü bir kişi kullanamaz. Örneğin, boşanma, evliliğin butlanı ve iptali, bağışlamayı geri alma hakkı, kişiye bağlı yenilik doğuran haklardır4^ Bazı yenilik doğuran haklar ise, bağımlı bir nitelik taşır. Bu tür yenilik doğuran haklar, hak sahibinin diğer haklarına bağımlıdırlar; onlardan ayrı bir varlık göstermezler. Bağımlı yenilik doğuran haklara; dönme, iptal, fesih, geri alma, takas hakkını, seçimlik borçlarda seçme hakkını örnek olarak gösterebiliriz. Yenilik doğuran hakların bazıları da, "bağımsız yenilik doğuran haklar" adını alırlar. Bağımsız yenilik doğuran hakların, hak sahibinin diğer haklarıyla bir ilgi ve bağlantısı yoktur. Hak sahibi, bunları bağımsız olarak kullanabilir. Örneğin önalım, geri alım ve alım haklarında durum böyledir.

cc) Üçüncü kişilerin hukuki alanını etkileyip etkilememesine göre:

Yenilik doğuran haklar, kullanıldıkları zaman genellikle, bunu kullanan kişinin (hak sahibinin) yararına, diğer kişinin, yani muhatabın aleyhine sonuçlar doğurur. Üçüncü kişinin zararına, onun hukuki alanını etkileyen yenilik doğuran haklara "müdahale hakları" denir. Fesih, iptal, dönme ve takas hakları, müdahale haklarına örnek oluşturur. Buna karşılık, bazı yenilik doğuran haklar, kullanılmakla sadece hak sahibinin hukuki alanım etkiler, hak sahibinin aleyhine sonuçlar doğurur, burada bir muhatap yoktur. Bu tür yenilik doğuran haklara "öz yenilik doğuran haklar" denir. Örneğin mirasın reddinde durum böyledir

dd) İçeriklerine göre:

İçeriklerine göre yenilik doğuran haklar, "kurucu yenilik doğuran haklar" "değiştirici yenilik doğuran haklar" ve "bozucu yenilik doğuran haklar" olmak üzere üçe ayrılırlar.