ÇEŞİTLERİNE GÖRE YENİLİK DOĞURAN HAKLAR

1/a) Kurucu yenilik doğuran haklar:

Kullanılmalarıyla yeni bir hukuki ilişki kuran veya bir hakkı kazandıran haklara, kurucu yenilik doğuran haklar adı verilir. Bunlara misal olarak, sözleşmelerin kurulmasında muhatabın kabul beyanını gösterebiliriz. Önerinin (icabın) muhatap tarafından kabulü ile sözleşme kurulur ve taraflar arasında yeni bir hukuki ilişki doğar. Alım, önalım ve geri alım haklan da, kurucu yenilik doğuran haklara örnek gösterilebilir. Bu haklardan alım ve geri alım haklarında hak sahibi tek taraflı irade beyanıyla hakkını kullanarak, kendisi ile taşınmaz malın (şimdiki) maliki arasında hukuki bir ilişki karar. Keza, evlilik dışı bir çocuğun tanınması, kanuni temsilcinin veya temsil edilenin onaması ile ayırt etme gücüne sahip küçük ve kısıtlının, yetkisiz temsilcinin yaptığı hukuki işlemin onaylanması da kurucu yenilik doğuran haklara örnek oluşturur. Eşya hukukunda da kurucu yenilik doğuran haklar mevcuttur. Bir kimsenin, sahipsiz olan taşınır bir mala malik olma amacıyla el koyması (ihraz), tapuya göre sahipsiz olan ve kimsenin elinde bulunmayan bir taşınmaz malı işgal etmesi, eşya hukukundaki örneklerdir. Kurucu yenilik doğuran haklar, yeni bir hukuki durum yarattığı için, bunlara "olumlu yenilik doğuran haklar" da denilmektedir

1/b) Değiştirici yenilik doğuran haklar:

Kullanılmalarıyla mevcut bir hakkı veya hukuki ilişkiyi değiştiren haklara, değiştirici yenilik doğuran haklar denir

• Bu tür yenilik doğuran hak, yeni bir hukuki durum yaratmaz, esasen mevcut olan hak veya ilişkiyi değiştirir. Seçimlik borçlarda seçim hakkının kullanılması, bu tür yenilik doğuran hakka misal olarak gösterilebilir. Ödünç sözleşmesinde paranın ne zaman geri verileceği sözleşmede kararlaştırılmamışsa, kanuna göre talep tarihinden itibaren altı hafta sonra, alınan para muaccel olacağı için iadesi gerekir (TBK. m. 392). Üçüncü kişi yararına sözleşmelerde üçüncü kişinin beyanı ile muaccel bir borcun alacaklısının borçluya yönelttiği ihtar ve borçlunun mütemerrit olması da değiştirici yenilik doğuran haktır.

1/c) Bozucu yenilik doğuran haklar:

1/aa) Kavram: Kullanılmalarıyla bir hakkı veya hukuki ilişkiyi ortadan kaldıran haklara, bozucu yenilik doğuran haklar denir. İrade bozukluğu veya aşın yararlanma (gabin) sebebiyle sözleşmenin iptali, fesih (örneğin hizmet, kira ve adi ortaklıkta sözleşmenin feshi), öneri veya kabulün geri alınması (TBK. m. 10), bir demek veya sendika üyesinin üyelikten çıkartılması (TMK. m. 67), klasik dönme görüşüne göre sözleşmeden dönme (TBK. m. 125/11), bozucu yenilik doğuran haklardandır Mirasın reddi, takas beyanı da bozucu yenilik doğuran haklar arasında yer alır. Bu tür yenilik doğuran haklara doktrinde "olumsuz haklar" da denilmektedir.

Bozucu yenilik doğuran haklardan fesih, geleceğe etkili; dönme ise, klasik görüşe göre ilke olarak geçmişe etkili sonuçlar doğurur.

Kanun bazı hallerde taraflardan birine sözleşmeden dönme veya sözleşmeyi feshetme hakkım vermektedir. Fesih veya klasik görüşe göre dönme hakkının kullanılması ile hukuki ilişki, tamamen sona erer. Takas hakkının kullanılması da bozucu yenilik doğuran bir haktır. Sürekli sözleşmelerden kira veya hizmet sözleşmelerinde, bazı haklı ve önemli sebeplerin ortaya çıkması halinde, kanun, lehine böyle bir sebep bulunan tarafa sözleşme ilişkisini geleceğe etkili olmak üzere sona erdirme imkanı vermiştir (TBK. m. 281, 329-330, 431-432). Temsil yetkisinin geri alınması (TBK. m. 42), TBK. m. 295 ve 296'ya göre elden bağışlama ile bağışlama sözü vermenin geri alınması, geri almaya örnek oluşturur. Geri alma da bozucu yenilik doğuran bir hak olup, geçmişe etkili sonuç doğurur.

1/bb) Çeşitleri: Bozucu yenilik doğuran haklar da kendi içinde üçe ayrılır;

1 /aaa) Bir hakkı ortadan kaldıran haklar: Burada yenilik doğuran hakkın kullanılmasıyla mevcut bir hak ortadan kalkar. Mirasın reddi buna örnek olarak gösterilebilir (TMK. m. 605).

1 /bbb) Bir hukuki ilişkiyi ortadan kaldıran haklar: Burada hakkın kullanılmasıyla bir hukuki ilişki ortadan kalkar. örneğin, irade bozukluğu ile sakat bir kira sözleşmesini, iradesi sakatlanan kişinin iptal etmesi halinde durum böyledir (TBK. m. 39). Burada iptal beyanının, karşı tarafın hakimiyet alanına varmasıyla kira ilişkisi kendiliğinden sona erer. Fesih ve dönmede de durum aynıdır.

l /ece) Bir statüyü ortadan kaldıran haklar: Bunlara örnek olarak, bir derneğin kendi kendisini feshetmesini veya hakim kararıyla ortadan kaldırılmasını gösterebiliriz.

ee) Hakkın doğurduğu sonuçlara göre:

Doğurduğu sonuçlara göre de yenilik doğuran haklar, ''özel yenilik: doğuran haklar" ve «yenilik doğuran dava hakları" olmak üzere ikiye ayrılırlar

1/a) Özel yenilik doğuran haklar:

Bunlar, hak sahibinin tek taraflı irade beyanıyla kullanılan yenilik doğuran haklardır. Burada, hakkın kullanılması için, hak sahibinin irade beyanı yeterli olup, ayrıca bir dava açmaya gerek yoktur.

1/b) Yenilik doğuran dava hakları:

Kanunda öngörülen bazı yenilik doğuran haklar, ancak dava yoluyla kullanılabilir. Bu nedenle, bunlara, yenilik doğuran dava hakları adı verilmektedir. Hakkın kullanılacağı dava, yenilik doğuran davadır. Açılan dava üzerine hakimin vereceği hüküm, 'yenilik doğuran hük:üm"dür. Bununla yeni bir hukuki durum meydana gelir. Örneğin adi ortaklık haklı sebeplerden dolayı hakimin vereceği karar üzerine sona erer (TBK. m. 639/17) Buradaki karar yenilik doğuran bir karar olup, bununla ortaklık sona erer. Buna, hükmün yenilik doğurucu etkisi deniri Keza, ölüme bağlı tasarrufların iptali davası ile boşanma davası da yenilik doğuran dava haklarına örnek oluşturur. Önalım davası da yenilik doğuran davalar arasında yer alır. Yenilik doğuran hükümler geleceğe etkili olabileceği gibi (boşanmada), ölüme bağlı tasarrufların iptalinde olduğu üzere geçmişe de etkili olabilir.